ZE SZCZYTÓW GÓR KU NIZINOM

Województwo śląskie cechuje się dużym zróżnicowaniem środowiska przyrodniczego, obejmując swym zasięgiem góry, pogórza, wyżyny i niziny. Najwyższe wzniesienie znajduje się na zboczach Pilska na wysokości 1534,1 m n.p.m. (w gminie Jeleśnia), natomiast najniższy punkt położony jest na wysokości 173,8 m n.p.m. i znajduje się we wsi Turze, w gminie Kuźnia Raciborska, u ujścia Rudy do Odry. Różnica wysokości między nimi (deniwelacja) wynosi więc 1360,5 m.

Na południu województwa położone są młode góry, na północ od nich – rozległe obniżenia, zaś centralną cześć regionu zajmują wyżyny, które są zróżnicowane pod względem budowy geologicznej, rzeźby i zagospodarowania terenu, a na północnym zachodzie obszar województwa obniża się ku nizinom.

Głównymi regionami fizycznogeograficznymi województwa śląskiego są:

• Wyżyna Śląsko-Krakowska,
• Wyżyna Małopolska,
• Nizina Śląska,
• Podkarpacie
• Karpaty

Poszczególne regiony różnią się budową geologiczną, ukształtowaniem terenu, warunkami glebowymi i klimatycznymi. W podziale obszaru na mniejsze krainy geograficzne (jednostki fizycznogeograficzne) wyróżnia się 10 makroregionów. W ich obrębie znajduje się 29 mezoregionów.

Beskidy Zachodnie są zróżnicowanym, tektonicznym zespołem fałdów, zbudowanych w znacznej części z odpornych na denudację piaskowców, tzw. „magurskich”, a w części północno-zachodniej z mniej odpornych piaskowców płaszczowiny śląskiej. Osiągają wysokości od 700 do 1750 m. n.p.m.

W województwie śląskim znajdują się następujące mezoregiony Beskidów Zachodnich: Beskid Śląski, Beskid Mały, Beskid Makowski, Beskid Żywiecki i Kotlina Żywiecka. Są to krainy piękne krajobrazowo, o zróżnicowanym zagospodarowaniu. Pasma górskie charakteryzują się stromymi, często skalistymi zboczami, łagodnymi wierzchowinami i głęboko wciętymi, wąskimi dolinami. Obszar porośnięty jest kompleksami leśnymi, ale osady i pola uprawne wkraczają dolinami wysoko w głąb gór. W rozległym obniżeniu śródgórskim – Kotlinie Żywieckiej – urodzajne gleby brunatne i korzystniejsze niż w górach warunki klimatyczne sprzyjały osadnictwu i rolnictwu, dlatego region ten od dawna jest bezleśny. Cały obszar cechuje się intensywnie rozwiniętym zagospodarowaniem turystycznym.

W granicach województwa śląskiego położona jest zachodnia część Pogórza Zachodniobeskidzkiego zwana Pogórzem Śląskim. Ciągnie się ono na przedpolu Beskidów pasem o szerokości od 5 do 15 km, od zachodnich po wschodnie granice województwa. Zbudowane jest z mało odpornych łupków z nielicznymi wkładkami twardszych wapieni i piaskowców. Mała odporność skał podłoża zadecydowała o istotnym, w stosunku do Beskidów, obniżeniu wysokości bezwzględnych – Pogórze Śląskie wznosi się na wysokość 500 – 550 m n.p.m. w części południowej do około 300 m n.p.m. na północy. Rzeźbę Pogórza można określić jako falistą równinę o długich, wypukło-wklęsłych stokach, ponad którą lokalnie wznoszą się wyższe wzgórza. Największym miastem jest Bielsko-Biała, położone są tu też Cieszyn i Skoczów.

Nazwą tą obejmuje się obniżenie tektoniczne po zewnętrznej stronie łuku Karpat, które wypełnione jest osadami morza mioceńskiego i oddziela Karpaty od Wyżyny Śląsko-Krakowskiej. W granicach województwa położona jest prawie cała Kotlina Oświęcimska. Składa się z trzech mniejszych jednostek: Równiny Pszczyńskiej, Doliny Górnej Wisły i Podgórza Wilamowickiego. Krainy te znacznie różnią się od siebie ukształtowaniem terenu i jego zagospodarowaniem.

W granicach województwa śląskiego położona jest tylko niewielka część Kotliny Ostrawskiej. W jej obrębie wyróżnia się właściwą Kotlinę Ostrawską i Wysoczyznę Kończycką. Kotlina Ostrawska położona jest na prawym brzegu Olzy. Region jest prawie bezleśny, występują tu jedynie małe zagajniki i laski. Północno-wschodnia część Kotliny Ostrawskiej, w granicach Polski nazywana Wysoczyzną Kończycką, to obszar typowo rolniczy, słabo zalesiony. W dolinach rzek występują liczne stawy hodowlane.

Północno – zachodnia część województwa śląskiego należy do Wyżyny Woźnicko-Wieluńskiej. Jest ona zbudowana ze skał mezozoicznych – triasowych i jurajskich wapieni, piaskowców, margli i iłów.

W wyniku długotrwałych procesów niszczących na wychodniach skał odpornych powstały progi, a na wychodniach skał mało odpornych – obniżenia. Mamy tu zatem trzy pasma wzniesień – progów: Próg Woźnicki, Próg Herbski i Wyżynę Wieluńską oraz trzy obniżenia między nimi: Obniżenie Liswarty, Obniżenie Górnej Warty oraz Obniżenie Krzepickie. W czwartorzędzie w obniżeniach tych zostały złożone polodowcowe piaski, żwiry i gliny o zróżnicowanej miąższości.

Obszar Wyżyny Woźnicko-Wieluńskiej wznosi się od około 200 m n.p.m. w części północnej do około 380 m n.p.m. na południu i prawie w całości znajduje się w dorzeczu Odry.

Do województwa śląskiego należy północna część tej wyżyny – prawie cała Wyżyna Częstochowska.

Charakterystycznym elementem krajobrazu są liczne, ułożone w pasma, skaliste wzgórza, w których występuje wiele jaskiń. Najróżniejszych kształtów skałki ostańcowe zbudowane są z odpornych wapieni skalistych, natomiast suche obniżenia między wzgórzami wypełnione są piaskami, na których rozwinęły się ubogie gleby bielicowe, porośnięte lasami sosnowymi. Na podłożu wapiennym wykształciły się rędziny, na których, o ile nie są wykorzystywane rolniczo, rosną lasy bukowe.

Północno-wschodnia część województwa śląskiego należy do zachodniej części Wyżyny Przedborskiej. W jej obrębie wyróżnia się dwa mezoregiony – Nieckę Włoszczowską i Próg Lelowski. Podłoże budują tu skały mezozoiczne, przykryte młodszymi osadami czwartorzędowymi z okresu zlodowacenia Odry.  Rzeźba jest monotonna i odznacza się małymi wysokościami względnymi rzędu 10-30 m. Obszar ma rolniczo – leśny charakter.

Niewielką, wschodnią część województwa śląskiego, zajmuje Wyżyna Miechowska – mezoregion Niecki Nidziańskiej. Są to obszary położone na wschód od Żarnowca i doliny Pilicy. Równoleżnikowe obniżenie zbudowane jest z piasków polodowcowych, lokalnie występują niewielkie wychodnie starszego podłoża – margli z okresu kredy. Opisywany obszar ma charakter rolniczy i jest w większości bezleśny.

Wyżyna Śląska zajmuje centralną część województwa śląskiego. W jej rzeźbie dominują zręby, progi strukturalne i kotliny zapadliskowe. Są one rozczłonkowane przez doliny rzek – Brynicy, Białej i Czarnej Przemszy na wschodzie (dorzecze Wisły) oraz Kłodnicy, Bierawki i Rudy na zachodzie (dorzecze Odry). W krajobrazie powszechne są zwałowiska różnych odpadów i liczne wyrobiska po eksploatacji surowców. Wielkie powierzchnie zostały zniwelowane dla potrzeb budownictwa miejskiego i przemysłowego. W granicach Wyżyny Śląskiej wyróżnia się: Garb Tarnogórski, Chełm, Wyżynę Katowicką, Pagóry Jaworznickie i Płaskowyż Rybnicki.

Zachodnia część województwa należy do trzech mezoregionów Niziny Śląskiej: Równiny Opolskiej, Kotliny Raciborskiej i Płaskowyżu Głubczyckiego. Równina Opolska to piaszczysta równina urozmaicona licznymi wydmami, przez którą przepływa Mała Panew, a prawie cała powierzchnia jest zalesiona. Rzeźba Kotliny Raciborskiej ma charakter przejściowy między rzeźbą niziną a wyżynną, stąd występują tu zarówno gliniaste wysoczyzny, jak i piaszczyste równiny. Zaś Płaskowyż Głubczycki to prawie bezleśna, wysoko wzniesiona równina lessowa, na których wytworzyły się urodzajne gleby czarnoziemne, będące podstawą dobrze rozwiniętego rolnictwa.